Η χρήση της γραφής Μπράιγ στην Κύπρο: δυνατότητες και προκλήσεις

Για τα άτομα που είναι τυφλά ή με μειωμένη όραση, η αξία των δεξιοτήτων γραμματισμού είναι εξίσου σημαντική με τα υπόλοιπα άτομα. Ο τρόπος με τον οποίο οι μαθητές με προβλήματα όρασης αναπτύσσουν δεξιότητες αλφαβητισμού μπορεί να διαφέρει, αλλά ο στόχος είναι ο ίδιος: να χρησιμοποιήσουν την ανάγνωση, τη γραφή και άλλα εργαλεία γραμματισμού για τη συλλογή και κατανόηση σημαντικών πληροφοριών και για να μεταφέρουν σημαντικές πληροφορίες στον εαυτό τους ή στους άλλους.

Όπως αναφέρεται στην ιστοσελίδα της Παγκόσμια Ένωση Τυφλών (World Blind Union - WBU), η οποία εκπροσωπεί 253 εκατομμύρια τυφλούς και άτομα με μειωμένη όραση σε 190 χώρες μέλη, η επιτυχία σε όλα τα μαθήματα – όπως τα μαθηματικά, οι επιστήμες και οι κοινωνικές σπουδές – συνδέεται με τις δεξιότητες ανάγνωσης και γραφής και την ικανότητα συλλογής, χρήσης και μετάδοσης πληροφοριών. 

«Για τους ενήλικες που χάνουν την όρασή τους αργότερα στη ζωή τους, η απόκτηση δεξιοτήτων γραφής Μπράιγ θα τους βοηθήσει να ανακτήσουν τον χαμένο γραμματισμό με αποτέλεσμα μεγαλύτερο αυτοσεβασμό καθώς και μια σειρά από πολύ πρακτικές πτυχές που θα βελτιώσουν την ανεξαρτησία τους», επισημαίνεται.

Πώς δημιουργήθηκε η γραφή Μπράιγ

Αναφερόμενες στο ιστορικό της δημιουργίας της γραφής Μπράιγ, οι εκπαιδευτικοί που εργάζονται στη Σχολή Τυφλών και έχουν εξειδίκευση στην εκπαίδευση ατόμων με προβλήματα όρασης, Μαρία Γεωργίου και Άντρη Φιλίππου, σημειώνουν ότι ο Γάλλος Λουί Μπράιγ (Louis Braille, 1809-1852) τον επινόησε σε νεαρή ηλικία, παρακινημένος από την ανάγκη του να διαβάσει μουσική, όταν φοιτούσε σε σχολή τυφλών παιδιών στο Παρίσι τον 19ο αιώνα. Μέχρι τότε ο μόνος τρόπος πρόσβασης των τυφλών στον γραπτό λόγο ήταν η ανάγλυφη εκτύπωση των γραμμάτων του αλφαβήτου σε μεγάλο μέγεθος, κάτι που δεν ήταν καθόλου αποτελεσματικό, προσθέτουν. 

Όπως εξηγούν στο ΚΥΠΕ, ο κώδικας με τις κουκκίδες, στον οποίο βασίστηκε η δημιουργία της γραφής Μπράιγ, χρησιμοποιείτο ήδη από τον γαλλικό στρατό. Όταν ένας αξιωματικός του γαλλικού στρατού ενημέρωσε τη σχολή όπου φοιτούσε ο Μπράιγ για την ύπαρξη του κωδικού, ο Μπράιγ θεώρησε ότι θα μπορούσε να τον προσαρμόσει στις ανάγκες των τυφλών.

Παράλληλα, προσθέτουν ότι στην πορεία δημιουργήθηκαν οι γραφομηχανές Μπράιγ, που έχουν έξι βασικά πλήκτρα, επειδή ο κώδικας Μπράιγ είναι εξάστιγμος, δηλαδή βασίζεται σε 6 κουκκίδες, ο συνδυασμός των οποίων μπορεί να αναπαραστήσει όλα τα γράμματα του αλφαβήτου, τα σημεία στίξης, τις διφθόγγους, καθώς και σύμβολα μουσικής, μαθηματικών, φυσικής και χημείας.

Και οι δύο εκπαιδευτικοί της Σχολής Τυφλών επισημαίνουν ότι Όλες οι γλώσσες που έχουν γραφή διαθέτουν και γραφή Μπράιγ, προσθέτοντας ότι ένα τυφλό άτομο μπορεί να μάθει ξένες γλώσσες με τον κώδικα Μπράιγ.

Η εφαρμογή της γραφής Μπράιγ στην Κύπρο

Η Διευθύντρια της Σχολής Τυφλών, Λάγια Καρπασίτου, δηλώνει στο ΚΥΠΕ ότι στην Κύπρο υπάρχει ενδιαφέρον εκ μέρους φορέων τόσο του ιδιωτικού όσο και του δημόσιου τομέα ούτως ώστε οι πληροφορίες που έχουν για το κοινό να είναι προσβάσιμες στα άτομα με οπτική αναπηρία και δη στους χρήστες της γραφής Μπράιγ, γιατί δεν είναι όλα τα άτομα με οπτική αναπηρία γνώστες και χρήστες του συγκεκριμένου κώδικα.

Η κ. Καρπασίτου σημειώνει ότι τουλάχιστον 7 ξενοδοχεία της Λάρνακας ζήτησαν από τη Σχολή Τυφλών να μεταγράψει τους καταλόγους των εστιατορίων τους στη γραφή Μπράιγ, προσθέτοντας ότι οι επιγραφές έχουν ήδη παραδοθεί. 

Όπως λέει, ανάλογα αιτήματα υπήρξαν και από το Λαογραφικό Μουσείο του Δήμου Λιβαδιών και αρχαιολογικούς χώρους όπως η Οικία του Διονύσου στην Πάφο και το Κούριο στη Λεμεσό. Όπως εξηγεί, υπήρξε συνεργασία με το Τμήμα Αρχαιοτήτων ούτως ώστε να γίνουν οι συγκεκριμένοι χώροι προσβάσιμοι σε τυφλούς, ενώ και οι αρχαιοφύλακες των χώρων έτυχαν εκπαίδευσης στη συνοδεία τυφλών ατόμων. Η Διευθύντρια της Σχολής Τυφλών αναφέρει ως παράδειγμα την επίσκεψη ομάδας τυφλών από τη Γερμανία στον αρχαιολογικό χώρο της Κάτω Πάφου και την έκπληξή τους από την προθυμία των αρχαιοφυλάκων να τους συνοδεύσουν.

Η Λάγια Καρπασίτου σημειώνει περαιτέρω την παρέμβαση της Σχολής Τυφλών στη Σχολή Ξεναγών για το πώς να ξεναγούνται άτομα με οπτική αναπηρία, καθώς και για την ετοιμασία πινακίδων στη γραφή Μπράιγ για πάνω από 30 ξυλόγλυπτες εικόνες που έφερε από τη Ρωσία ο Μητροπολίτης Ταμασού και Ορεινής Ησαΐας.

Η Μαρία Γεωργίου λέει ότι πολλές εταιρείες (κυρίως τράπεζες και υπεραγορές) έχουν επικοινωνήσει με τη Σχολή Τυφλών για να τους ετοιμάσει πινακίδα για τα ταμεία εξυπηρέτησης των ΑμεΑ, βάσει κανονισμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 

Η Άντρη Φιλίππου προσθέτει ότι έχουν επικοινωνήσει και φαρμακευτικές εταιρείες για να ετοιμαστούν ετικέτες σε κώδικα Μπράιγ, οι οποίες τοποθετούνται στις συσκευασίες των φαρμάκων, βάσει της νομοθεσίας.

Η γραφή Μπράιγ σε υπεραγορές και ξενοδοχεία

Απαντώντας σε ερώτημα του ΚΥΠΕ για τη χρήση της γραφής Μπράιγ σε υπεραγορές της Κύπρου, ο Ανδρέας Χατζηαδάμου, Εκτελεστικός Γραμματέας του Παγκύπριου Συνδέσμου Υπεραγορών, δηλώνει ότι «πάντα υπάρχουν οι ευαισθησίες και πάντα αποτελούν προτεραιότητα τα άτομα με αναπηρία ευρύτερα». Όπως λέει, «ακολουθούνται πρακτικές διευκόλυνσης αυτών των ατόμων με διάφορους τρόπους, είτε με οδηγίες προς τα μέλη του προσωπικού να δίνουν προτεραιότητα σε αυτά τα άτομα, κάτι που ήδη γίνεται σε πάρα πολλές υπεραγορές». 

Ο κ. Χατζηαδάμου αναφέρει ότι υπάρχει άτυπη πρακτική οδηγία, που απορρέει από συναντήσεις του Συμβουλίου του Παγκύπριου Συνδέσμου Παραγωγών με τα μέλη του, να δίνεται ιδιαίτερη σημασία στις ομάδες ΑμεΑ. «Πάντα υπάρχει η συναίσθηση του καθήκοντος σε ό,τι αφορά τις υποχρεώσεις μας απέναντι σε αυτά τα άτομα», τονίζει.

Αναφερόμενος στα άτομα με οπτική αναπηρία, ο Εκτελεστικός Γραμματέας του Παγκύπριου Συνδέσμου Υπεραγορών σημειώνει ότι δεν υπάρχει νομοθετικό πλαίσιο γι’ αυτήν την κατηγορία των συμπολιτών μας, προσθέτοντας ότι αυτό το θέμα θα συζητηθεί στις επόμενες συνεδριάσεις του Διοικητικού Συμβουλίου του Συνδέσμου σε συνεργασία με αρμόδιες οργανώσεις των ΑμεΑ, προκειμένου να δοθούν κατευθύνσεις για τη διευκόλυνση αυτών των ομάδων.

Ωστόσο, ο Ανδρέας Χατζηαδάμου επισημαίνει ότι υπεραγορές μέλη του Συνδέσμου απευθύνθηκαν με δική τους πρωτοβουλία στη Σχολή Τυφλών για να ετοιμάσουν πινακίδες γραμμένες στον κώδικα Μπράιγ, εκφράζοντας την πρόθεση να τεθεί αυτό το ζήτημα και συλλογικά.

Δεδομένου ότι στο εξωτερικό υπάρχουν υπεραγορές που εκδίδουν ετικέτες τροφίμων στη γραφή Μπράιγ, ρωτάμε τον κ. Χατζηαδάμου αν ακολουθείται αυτή η πρακτική και στην Κύπρο. Ο Εκτελεστικός Γραμματέας του Παγκύπριου Συνδέσμου Υπεραγορών απαντά ότι δεν υπάρχει ακόμα στην Κύπρο, εκφράζοντας παράλληλα την πεποίθησή του ότι οι υπεραγορές θα υιοθετήσουν αυτήν την πρακτική, στο πλαίσιο του εκσυγχρονισμού και της προσπάθειας για συνεχή αναβάθμιση των υπηρεσιών που παρέχουν στους πολίτες.

Ακόμη, αναφέρει ότι το συγκεκριμένο θέμα θα συζητηθεί στην επόμενη συνεδρία του Συνδέσμου.

Από την πλευρά του, ο Χρίστος Αγγελίδης, Γενικός Διευθυντής του Παγκύπριου Συνδέσμου Ξενοδόχων (ΠΑΣΥΞΕ), δηλώνει στο ΚΥΠΕ ότι τα τελευταίο λίγα χρόνια η Κύπρος πάει αρκετά καλά σε ό,τι αφορά τον προσβάσιμο τουρισμό και την συμπερίληψη των ΑμεΑ.

Μιλώντας ειδικά για τα άτομα με οπτική αναπηρία, ο κ. Αγγελίδης σημειώνει ότι «έχουμε αρκετό δρόμο προς αυτήν την κατεύθυνση», προσθέτοντας ότι τα περισσότερα ξενοδοχεία έχουν αρχίσει να χρησιμοποιούν τη γραφή Μπράιγ και ηχητικές ανακοινώσεις στους ανελκυστήρες, καθώς και σημάνσεις στους διαδρόμους που οδηγούν στα δωμάτια. Την ίδια ώρα, λέει ότι μερικά ξενοδοχεία ήδη έχουν μετατρέψει τα μενού των εστιατορίων τους στη γραφή Μπράιγ.

Επιπλέον, ο Γενικός Διευθυντής του ΠΑΣΥΞΕ αναφέρει ότι θα διεξαχθεί εργαστήρι στη Λάρνακα από την Εταιρεία Τουριστικής Ανάπτυξης και Προβολής (ΕΤΑΠ) Λάρνακας σε συνεργασία με τη Σχολή Τυφλών, κάνοντας λόγο για «αξιέπαινη» πρωτοβουλία. 

«Θα επιδιώξουμε μέσα στους επόμενους μήνες να εντάξουμε (Σ.Σ. δράσεις για τα άτομα με οπτική αναπηρία) μέσα στις πολιτικές προσβασιμότητας και συμπερίληψης», δηλώνει ο Χρίστος Αγγελίδης, προσθέτοντας ότι «ήταν κάτι που το μελετούσαμε και από πριν, αλλά τώρα είναι και η σωστή του ώρα». 

Ακόμη, τονίζει ότι από αυτές τις δράσεις θα επωφεληθούν και αυτά τα άτομα και η τουριστική και ξενοδοχειακή βιομηχανία της Κύπρου, επισημαίνοντας ότι «θα είναι πολύ καλό για το Υφυπουργείο Τουρισμού να τις εντάξει στις πολιτικές του». 

«Θα είναι και χαρά μας και υποχρέωσή μας προς αυτούς τους ανθρώπους, γιατί κάνουμε τόσα πολλά για τον προσβάσιμο τουρισμό, αλλά όχι τόσα πολλά για τους ανθρώπους με οπτική αναπηρία», δηλώνει.

Η θέση της γραφής Μπράιγ στην εποχή της τεχνολογικής ανάπτυξης

Απαντώντας σε ερώτημα του ΚΥΠΕ για τη θέση της γραφής Μπράιγ στην εποχή της τεχνολογικής προόδου, η Λάγια Καρπασίτου επισημαίνει ότι η τεχνολογία έχει λύσει τα χέρια σε πάρα πολλά ζητήματα που αφορούν στην πληροφόρηση των ατόμων με οπτική αναπηρία. Την ίδια ώρα, αναφέρει ότι τα λογισμικά ανάγνωσης οθόνης περιόρισαν τη μη δυνατότητα των τυφλών να χειρίζονται ηλεκτρονικούς υπολογιστές που υπήρχε παλαιότερα, σημειώνοντας ωστόσο ότι με τη χρήση αυτής της τεχνολογίας μειώθηκε ενδεχομένως η χρήση της γραφής Μπράιγ από άτομα με οπτική αναπηρία, γιατί με τη χρήση των λογισμικών ανάγνωσης οθόνης και των σαρωτών με φωνή προτιμούν να ακούνε τις πληροφορίες. 

Η Διευθύντρια της Σχολής Τυφλών προσθέτει ότι υπάρχει παγκόσμιος προβληματισμός για το αν έχει υποβαθμιστεί ή μειωθεί η χρήση της γραφής Μπράιγ ως κώδικα γραφής και ανάγνωσης. Παράλληλα, τονίζει ότι «ο καθένας πρέπει να έχει ένα μέσο πρόσβασης σε γραφή και ανάγνωση, άρα είναι σημαντικό οι εν δυνάμει χρήστες της γραφής Μπράιγ να εκπαιδεύονται καλά και να ζητάμε να χρησιμοποιούν τον κώδικα Μπράιγ». 

Η Μαρία Γεωργίου εκφράζει την πεποίθηση ότι δεν πρέπει να χαθεί η γραφή Μπράιγ, τονίζοντας ότι οι εκπαιδευτικοί που εργάζονται στη Σχολή Τυφλών ενθαρρύνουν τη χρήση της, επειδή αποτελεί την πρόσβαση ενός εντελώς τυφλού ατόμου στον γραπτό λόγο.

Από την πλευρά της, η Άντρη Φιλίππου επισημαίνει ότι, πέραν από τα εκ γενετής τυφλά άτομα που εκπαιδεύτηκαν στη γραφή Μπράιγ, υπάρχουν και άτομα που έχασαν μεταγενέστερα την όρασή τους, και τούς είναι πολύ πιο δύσκολο να εκπαιδευτούν στον εν λόγω κώδικα, γι’ αυτό και καταφεύγουν σε άλλους τρόπους πρόσβασης στον γραπτό λόγο. Επομένως, όπως λέει, η χρήση της γραφής Μπράιγ εξαρτάται από το άτομο, την ηλικία του και πότε χάνει την όρασή του. 

Η Μαρία Γεωργίου σημειώνει ότι άτομα μεγαλύτερης ηλικίας, που εκπαιδεύτηκαν από παιδιά στη χρήση της γραφής Μπράιγ, συνεχίζουν να τη χρησιμοποιούν και να τη ζητούν. Ωστόσο, όπως λέει, τα νεαρότερα άτομα, έστω και αν εκπαιδεύτηκαν στη χρήση της, προτιμούν άλλα μέσα, όπως audiobooks, προγράμματα ανάγνωσης οθόνης και προγράμματα πλοήγησης στο Διαδίκτυο.

Η Άντρη Φιλίππου επισημαίνει ότι κάποιος μπορεί να διαβάσει τη γραφή Μπράιγ και μέσω της τεχνολογίας. Όπως εξηγεί στο ΚΥΠΕ, υπάρχει το πρόγραμμα Braille Line, το οποίο μπορεί να συνδεθεί με το πληκτρολόγιο του ηλεκτρονικού υπολογιστή και να μεταφέρει στον κώδικα Μπράιγ ό,τι δείχνει ο υπολογιστής στη συμβατική γραφή, με ταυτόχρονη χρήση του προγράμματος φωνής.

Οι θέσεις και οι συστάσεις διεθνών οργανισμών

Η Παγκόσμια Ένωση Τυφλών (WBU) και το Διεθνές Συμβούλιο για την Εκπαίδευση των Ατόμων με Προβλήματα Όρασης (International Council for Education of People with Visual Impairment - ICEVI) έχουν εκδώσει συστάσεις αναφορικά με τη χρήση της γραφής Μπράιγ παγκοσμίως.

Και οι δύο οργανισμοί τονίζουν ότι η ικανότητα ανάγνωσης και γραφής Μπράιγ είναι το κλειδί για την απόκτηση αλφαβητισμού, ανεξαρτησίας και πλήρους συμμετοχής. Εκφράζουν ακόμη την πεποίθηση ότι όσοι έχουν την ευκαιρία να αποκτήσουν πλήρως δεξιότητες ανάγνωσης και γραφής Μπράιγ επιτυγχάνουν καλύτερο αλφαβητισμό, καλύτερα αποτελέσματα εκπαίδευσης και απασχόλησης από εκείνους των οποίων η μάθηση έχει κυρίως υποστηριχθεί μέσω της τεχνολογίας προφορικού λόγου. 

Η WBU και το ICEVI συνιστούν ανεπιφύλακτα να δοθεί σε όλα τα τυφλά και τα άτομα με σοβαρή μειωμένη όραση η ευκαιρία να μάθουν και να γίνουν ικανά στις δεξιότητες ανάγνωσης και γραφής Μπράιγ, καθώς και να έχουν πρόσβαση σε μια ποικιλία βιβλίων και δημοσιεύσεων σε Μπράιγ (π.χ. σχολικά βιβλία, εκπαιδευτικό υλικό, πληροφορίες για την υγεία, βιβλία μαγειρικής, γυμναστική, πολιτικά, χόμπι και ούτω καθεξής).

Επιπρόσθετα, οι δύο οργανισμοί συνιστούν να χρησιμοποιείται η τεχνολογία για την ενίσχυση της χρήσης της γραφής Μπράιγ και όχι για την αντικατάστασή της.

Καταληκτικά, συνιστούν σε όλες τις κυβερνήσεις να επικυρώσουν τη Συνθήκη του Μαρακές που επιτρέπει εξαιρέσεις πνευματικών δικαιωμάτων για τη διευκόλυνση της δημιουργίας προσβάσιμων εκδόσεων βιβλίων και άλλων έργων που προστατεύονται από πνευματικά δικαιώματα για άτομα με προβλήματα όρασης και για την εισαγωγή και εξαγωγή τέτοιου υλικού πέρα από τα εθνικά σύνορα.

Σημειώνεται ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση, συμπεριλαμβανομένης της Κύπρου, επικύρωσε τη Συνθήκη του Μαρακές το 2017.

Ο ρόλος της Σχολής Τυφλών

Η Μαρία Γεωργίου και η Άντρη Φιλίππου επισημαίνουν ότι στη Σχολή Τυφλών διδάσκονται διάφοροι κώδικες Μπράιγ που είναι βασισμένοι στην ίδια φιλοσοφία, όπως ο ελληνικός, ο αγγλικός, ο μαθηματικός, ο μουσικός και αυτός της βυζαντινής μουσικής.

Η Σχολή Τυφλών συνήθως ετοιμάζει τα σχολικά βιβλία που χρειάζονται οι μαθητές, αναφέρουν οι δύο εκπαιδευτικοί στο ΚΥΠΕ. Σε ό,τι αφορά τα εξωσχολικά βιβλία, εξηγούν ότι μεταγράφονται ανάλογα με τα ενδιαφέροντα και τα αιτήματα ενός ατόμου. Η Σχολή Τυφλών μεταγράφει βιβλία σε Μπράιγ από την ίδρυσή της το 1929, σημειώνουν, προσθέτοντας ότι εντατικοποίησε και συστηματοποίησε τη μεταγραφή σχολικών και λογοτεχνικών βιβλίων από την ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας το 1960 και εξής. 

Αναφερόμενες στη διαδικασία δημιουργίας ενός βιβλίου στον κώδικα Μπράιγ, σημειώνουν ότι η μεταγραφή ενός συμβατικού βιβλίου γίνεται με τη χρήση ειδικού λογισμικού στον ηλεκτρονικό υπολογιστή.  Όπως εξηγούν, το κείμενο μετατρέπεται σε αρχείο Word και κατόπιν σε Μπράιγ. Μέχρι στιγμής, έχουν μεταγραφεί περίπου 300 λογοτεχνικά βιβλία, συμπληρώνουν.

Επιπρόσθετα, διευκρινίζουν ότι η διαδικασία δημιουργίας ενός βιβλίου στον κώδικα Μπράιγ είναι χρονοβόρα. «Συνήθως, για να μεταγραφεί ένα βιβλίο σε Μπράιγ, πρέπει κάποιος να το ζητήσει συγκεκριμένα», συμπληρώνουν, προσθέτοντας ότι ένα βιβλίο 200 σελίδων μπορεί να μετατραπεί σε 4-6 τόμους στον εν λόγω κώδικα.

Παράλληλα, οι κ.Γεωργίου και Φιλίππου αναφέρουν ότι η Σχολή Τυφλών συνεργάζεται με τον Φάρο Τυφλών Ελλάδος, ο οποίος εκδίδει βιβλία σε Μπράιγ, για την εισαγωγή βιβλίων στην Κύπρο.

Ο αριθμός των τυφλών ατόμων στην Κύπρο

Οι Μαρία Γεωργίου και Άντρη Φιλίππου δηλώνουν στο ΚΥΠΕ ότι για σκοπούς οργάνωσης υπάρχει διαχωρισμός σε άτομα με μειωμένη όραση και εντελώς τυφλά άτομα, προσθέτοντας ότι οι ανάγκες της μιας ομάδας διαφέρουν από αυτές της άλλης. 

Αναφέρουν ακόμη ότι τα άτομα με μειωμένη όραση είναι πολύ περισσότερα από τα εντελώς τυφλά, τόσο σε επίπεδο ανηλίκων όσο και ενηλίκων, επισημαίνοντας ότι, σύμφωνα με την Παγκύπρια Οργάνωση Τυφλών, και οι δύο ομάδες αριθμούν συνολικά περί τις 3.000 ενήλικα άτομα που είναι εγγεγραμμένα στα μητρώα της Οργάνωσης, καθώς και περίπου 250 παιδιά σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης.